Aflevering 1: Sint-Donatus Campus Markt

PODCAST Merchtem tijdens de Tweede Wereldoorlog: tussen collaboratie en verzet AFLEVERING 1: Het begin en het einde
(symbool op de kaart: verzet en collaboratie) Stemmen: Laura Dierick en Jade Deterville-François (6 LaWi)

1.0: Intro: August De Boeck – Piano Concerto

1.1: Welkom bij deel 1 van onze podcast met als thema Merchtem tijdens de Tweede Wereldoorlog tussen collaboratie en verzet.

Wij, leerlingen van 6 WeWi en 6 LaWi van Sint-Donatus Merchtem, maakten deze audiowandeling als bijdrage aan de Geschiedenis Olympiade van de UGent 2023.

Of je nu thuis vanachter de pc volgt of gewoon al wandelend doorheen het dorp, starten doen we op de Markt aan het Marktstraatje. Dit eerste deel gaat over het begin en meteen ook het einde van de oorlog in Merchtem. Daarbij halen we kort de collaboratie, het verzet en de repressie aan. Mocht je het nadien nog steeds moeilijk hebben om die termen van elkaar te kunnen onderscheiden, klik zeker eens door bij ‘terminologie’.

Alvast véél luisterplezier gewenst!

1.2: Overgang: De inval van de Duitsers 10 mei 1940 invasion – YouTube (vanaf 1:07-1:30min.)

1.3: De Duitse inval in België begon op 10 mei 1940 en na de Achttiendaagse Veldtocht capituleerde ons land op 28 mei. België werd voor 4 jaar door de Duitsers bezet.

In het Archief van de Heemkundige Kring van Merchtem vonden we een Duits strooibriefje. Hoe het daar terechtkwam, is ons niet meteen duidelijk, maar waarschijnlijk werd het aan Soetendaelle vzw geschonken door een Merchtemnaar. Het briefje is in het Nederlands opgesteld en dient om Merchtemnaren te overtuigen om zich – anders dan bij de inval van het dorp tijdens de Eerste Wereldoorlog – niet tegen de Duitse overmacht te verzetten.

We lezen: ‘Weest verstandig en geeft den weerstand op: de Duitsche overmacht is veel te groot! Hoe vlugger de oorlog geëindigd is, hoe vlugger zullen vrede en arbeid uw land binnenkomen. […] Geeft ons den weg vrij, opdat wij met de Engelschen kunnen afrekenen. Legt de wapens neer.’ Ondanks de relatief snelle capitulatie van België en de vlotte doortocht van het Duitse leger richting Frankrijk, zullen de Duitsers – zo weten wij nu – Engeland nooit weten te bezetten. Tot grote ergernis van de Duitsers zullen in het bezette België en elders, al snel heel wat mensen tegen de Duitsers in het verzet gaan of lid worden van de ‘Weerstand’, zoals dat toen werd genoemd. Met gevaar voor eigen leven speelden ook in Merchtem verzetslui informatie naar de Britse bondgenoten door, hielpen mensen met onderduiken of pleegden sabotagedaden om de bezetters het leven zuur te maken.

1.4: De Tweede Wereldoorlog duurde in België grotendeels tot het najaar van 1944. De eerste Britse tanks verschenen in Merchtem op 4 september 1944.

Aan het echte eind van de oorlog in Europa, 8 mei 1945, hield men overal ‘vrijheidsstoeten’, zo ook in Merchtem op 10 juni 1945. Op een foto, die we terugvonden in het archief van de Heemkundige Kring, zien we een kind-Hitler op een ezel gezeten. De gehate dictator werd bespot en viel daarmee ook in Merchtem definitief van zijn voetstuk.

Maar daarmee kwam de oorlog niet helemaal aan zijn eind. Sommige Merchtemnaren gingen tijdens de oorlog niet alleen in verzet, anderen gingen collaboreren, of samenwerken met de Duitsers, deels uit overtuiging, maar ook om hier materieel voordeel uit te halen.

Aan het einde van de oorlog richt het verzet zich, na vier jaar ellende, tegen hen. Dit wordt de repressie genoemd. Vermeende en echte collaborateurs worden vaak vervolgd en ter verantwoording geroepen. Vele van die zaken werden na de oorlog liever vergeten, maar daardoor ook niet helemaal verwerkt.

1.5: Overgang: Bevrijding van België 1944 -1994 – YouTube (bewerkt vanaf 28:50-31:05 min.)

1.6: Dat dit niet voor iedereen een feest was, merkten we bij een van onze eerste interviews met Nicole Keymolen [de oma van Kyara Dëlien uit 6 WeWi]. Zij werd geboren in 1944.

We stootten daarbij meteen op enkele grenzen van het werken met mondelinge bronnen in het onderzoek naar verzet en collaboratie. Ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog zijn ondertussen ofwel overleden, ofwel zijn ze door hun hoge leeftijd niet meer te interviewen, ofwel waren ze te jong – zoals Nicole – om het allemaal bewust te hebben meegemaakt.

Komt daar nog eens bij dat ‘collaborateurs’, de ‘zwarten’, maar ook ‘verzetslui’, zij die veralgemeend de ‘Witte Brigade’ genoemd werden, na de oorlog liever bepaalde daden of belevenissen verzwegen. Daarnaast verhuisden heel wat collaborateurs na de oorlog, omdat zij niet altijd meer welkom waren in het dorp waar zij hun daden stelden.

Zo vertelt de oma van Kyara, uit 6 WeWi nog altijd wonend in Merchtem, over haar man – Jaak Deliën – en meer specifiek over het oorlogsverleden van zijn broer Noël [Deliën] uit Lier, dat bij een familieruzie deels naar bovenkomt.

1.7: interview – 14/03/2023 – met Nicole Keymolen: afgenomen door Kyara Deliën en Marthe Deveen (6 WeWi) – Frederik Van den Broeck (leraar):

En dan heb ik eens gevraagd: Is daar iets gebeurd of zo? En heeft hij mij eens gezegd in korte woorden: ‘Die heeft bij ‘de zwarten’ geweest. Die is na de oorlog opgepakt geweest.’ Heeft blijkbaar ergens vastgezeten. Maar waar? Maar dat lag héél heel gevoelig. Daar mocht van zijn moeder niet over gepraat worden. Daar had hij geen foto’s van. En zo heeft hij dat altijd beetje bij beetje iets over verteld. En dat is eigenlijk het enige. En die is daar dan gestorven. Maar hoe? Ik wist dat het heel gevoelig lag. En ik heb er nooit naar gevraagd. Ik heb voor mezelf voorgenomen: als hij er niet wil over vertellen, dan vraag ik er niet achter. En dan is hij gestorven. Maar blijkbaar moet dat wel door verraad geweest zijn, of zoiets. Hij heeft vastgezeten. En dan is hij in de gevangenis gestorven. Maar hoe? En onder welke omstandigheden? Dat weet ik niet.

1.8: Zoveel vragen duiken op: Wie was die mysterieuze Noël? Wat heeft hij gedaan? Wie heeft hem verraden? Onderzoeken we ook collaboratiedaden uit andere gemeenten of steden? Wat met de Merchtemnaren die na de oorlog zelf verhuisden naar andere gemeenten? Een blik op het Belgisch Staatsblad, dat online te consulteren valt, brengt ons al snel bij Noël Deliën, die veroordeeld wordt tot 10 jaar hechtenis en ‘levenslang ontzet wordt uit zijn burgerrechten’ omdat hij de ‘wapens zou hebben opgenomen tegen België’ en de ‘vijand’ zou hebben gediend. Is het werkelijk zo wat Kyara’s oma Nicole meent, dat de mentaliteit vandaag anders is tegenover de jaren veertig? Dat vandaag dit onderwerp meer open kan besproken worden? Hoe open zal men in Merchtem staan over het eigen oorlogsverleden?

1.9: Aan het eind van de oorlog volgde, zoals je reeds vernam, de repressie, de vervolging van collaborateurs door verzetslui. Soms waren dit ook weerstanders van het laatste uur, die nu het recht in eigen handen namen.

Via een van de sympathisanten van de Heemkundige Kring [Hilde Doms], kregen we de handgeschreven herinneringen van Gaby Biesemans, voormalig leraar Nederlands van onze school, te pakken.

Die werden neergeschreven op 6 september 2019. 75 Jaar nadat hij als 6-jarig kind de aftocht van de Duitsers en de bevrijding van Merchtem had meegemaakt. Hierin lezen we: ‘De Witte Brigade was struis. Velen waren van ’t laatste uur. Weerstanders als er geen gevaar mee gemoeid was. Er waren nu zelfs oorlogswoekeraars bij! Ik heb mensen door die mensen zien buiten halen. Nest Pijp VanDerstappen ’n brave flamingant in ‘Marktstraatje. Fred George (garage Krekelendries) met ’n Duitser.’ […] in de Koning Albertstraat, ’n villa-achtig huis van straat weg recht tegenover dr. Sergogne. Daar vlogen de meubels en een hoop papier dwarrelend de straat op. Anderen ook nog maar ik weet niet wie het waren. En de broederschool op de Markt was potdicht.’

Vreesden de voormalige broeders, die vroeger in onze school lesgaven, van onze school dat de straatrepressie zich ook tegen hen zou keren? Namen ze het zekere voor het onzekere? Wie zal het zeggen? Mogen we afgaan op de oorlogsherinneringen van een kind, zelfs al komen die van iemand die gebeten is door Merchtemse geschiedenis?

1.10: Elke aflevering van de podcast eindigen we met een kort literatuurfragment uit een Vlaamse roman of boek over collaboratie en verzet. Lees je mee? Literatuurfragment nr.1 – Wil van Jeroen Olyslaegers (2016), p.328-329, door Jade Deterville-François (6 LaWi)

Ze zegt: ‘Ik moest van ons vader naar hier komen om te zeggen dat ge u geen zorgen hoeft te maken, dat ik terug ga studeren, dat ik braaf zal zijn, en dat ik me dus inschrijf in de universiteit. Goed, hé? En wie van u is nu het meest content?’

‘Als ge maar gelukkig wordt,’ zegt mijn vrouw, zo content mogelijk.

‘Wat gaat ge studeren?’ vraag ik.

‘Geschiedenis!’ juicht Hilde.

Ge weet waarom, ge denkt dat het zo moet zijn, ge maakt uzelf wijs dat ge in feite fier moet zijn. Maar ze belt niet meer, ze laat gewoon niks meer van zich horen. ‘Ze zit op een goeie wei,’ zegt Yvette, ‘ze heeft waarschijnlijk een lief. Ze is bezig met haar studies. Ze is haar weg aan het vinden.’

‘Ja,’ zeg ik. Maar ik vreet bijna mijn kas op van colère. Want intussen weet ik van Lode dat hij haar wel ziet, regelmatig zelfs. Dat hoor ik tijdens onze wekelijkse schaakafspraak.

‘Ze wil van alles en nog wat weten.’ ‘Over wat?’ ‘Over vroeger. Doet ze dat bij u ook?’ ‘Soms’, zeg ik afgemeten en ik plaats mijn loper als lokaas binnen het bereik van Lodes koningin. De klootzak trapt er uiteraard niet in.

1.11 Outro: August De Boeck – Piano Concerto